بسیاری از جنگ‌های مهمی که در دنیا صورت گرفته‌اند، توسط تاریخ شفاهی مستند شده‌اند. شاید اگر هم‌اکنون اسناد مکتوب و عکس‌های آرشیوهای جنگ را بررسی کنید، بتوان گفت سومین منبع در حوزه بررسی تاریخ جنگ، تاریخ شفاهی بوده است و منابع آن هم در دسترس قرار گرفته‌اند. در ادامه به مناسبت گرامیداشت هفته دفاع مقدس با ایشان گفت‌وگویی داشته‌ایم که می‌خوانید.

چرا تاریخ شفاهی جنگ مهم است؟
تاریخ شفاهی‏‏ و جایگاه آن در تاریخ‌نگاری بحثی‏‏ است که از دیرباز در کشور ما مورد توجه قرار داشته است. تمسک به تاریخ شفاهی‏‏ بحث جدیدی‏‏ نیست و مسلمانان در این زمینه ید طولایی‏‏ دارند. تردیدی نیست که تاریخ شفاهی یکی از راه‌های مهم جمع‌آوری اطلاعات خام برای تدوین و تحلیل تاریخ است که با توجه به‌شدت و ضعف اطلاعات جمع‌آوری شده از منابع دیگر می‌تواند اهمیت آن بیشتر یا کمتر شود یعنی هر چه اطلاعات ما نسبت به مسائل دیگر کمتر باشد تاریخ شفاهی اهمیت بیشتری می‌یابد.
تاریخ شفاهی راهی به سوی همگانی کردن تاریخ است. در مناسبات گسترده اجتماعی مانند جنگ‌ها، انقلاب‌ها، درگیری‌ها، اغتشاشات و... تاریخ شفاهی بیشترین کاربرد را دارد. در این روش با انجام مصاحبه با تمامی لایه‌های دخیل در حوادث، وقایع از جهات مختلف مورد توجه قرار می‌گیرد. چون در جنگ‌ها بیشتر اقشار و گروه‌های یک کشور مانند نظامیان، کارگران، کارمندان و پزشکان و دیگر افراد جامعه حضور دارند، تاریخ شفاهی جنگ در حقیقت مستندسازی و بازسازی روایت‌های تمامی گروه‌های مردم درباره جنگ است. به قول یکی از نویسندگان و پژوهشگران حوزه خاطره‌نویسی دوران دفاع مقدس، فرضیه‌ای وجود دارد که مقبول بسیاری از اندیشمندان است به این مضمون: «ما به عدد رزمندگانی که در جنگ حضور داشتند، می‌توانیم دریچه‌ای به حوادث آن دوران باز کنیم». با استناد به همین فرضیه، اهمیت بازگو کردن خاطرات شخصی رزمندگان برای ما روشن می‌شود. اگر نگاهی به کتاب‌های منتشره از خاطرات رزمندگان در چند سال گذشته داشته باشیم، در می‌یابیم این کتاب‌ها چگونه توانسته‌اند موج مثبتی را در جامعه ایجاد کنند. در سال‌های اخیر تعدادی از این کتاب‌ها حتی در نمایشگاه بین‌المللی کتاب هم گوی سبقت را از دیگر کتاب‌ها ربودند؛ این یعنی انتشار یک فرهنگ پویا و کارآمد در جامعه. این حداقل اهمیت و اثر تدوین خاطرات جنگ رزمندگان است؛ این، گوشه‌ای از اهمیت تاریخ شفاهی جنگ و دوران دفاع مقدس است.

چه شد که آستان قدس رضوی به مقوله تاریخ شفاهی دوران دفاع مقدس ورود پیدا کرد؟
جنگ ایران و عراق طولانی‌ترین جنگ متعارف در قرن بیستم میلادی و دومین جنگ طولانی این قرن پس از جنگ ویتنام بود که از ۳۱ شهریور ۱۳۵۹تا مرداد ۱۳۶۷ به مدت هشت سال طول کشید. با توجه به حمایت کشورهای قدرتمند جهان از عراق و مقاومت رزمندگان در مقابل جهانیان، توجه بیشتر مردم جهان به این جنگ بود. ضرورت بررسی ابعاد مختلف تاریخ شفاهی دوران دفاع مقدس منجر به تأسیس مراکزی برای بررسی تاریخ شفاهی جنگ شد.
بخش تاریخ شفاهی سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی نیز از ابتدای تأسیس در اواخر سال ۱۳۷۷ تاکنون با هدف ثبت و ضبط اطلاعات، دانسته‌ها و داشته‌های افراد در خصوص تاریخ شفاهی دفاع مقدس، انجام مصاحبه با این اشخاص را در دستور کار خود قرار داد. برای پرهیز از موازی‌کاری و انجام کار تکراری با دیگر مراکز مشابه، این آرشیو بیشتر در موضوعات محلی و خاصی که کمتر مورد توجه بوده، ورود پیدا کرد. تاریخ شفاهی «آزادگان، جانبازان و ایثارگران» با محوریت آزادگان، بازسازی هویزه و لشکر ۷۷خراسان از این گونه‌اند.
همچنین با توجه به اهمیت و نقش اسرا، مجروحان و رزمندگان در جنگ ایران و عراق و در دسترس بودن افراد برای مصاحبه و تازه بودن این موضوع، بخش تاریخ شفاهی مدیریت امور اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی برای ضبط و ثبت و حفظ خاطرات این افراد، پروژه تاریخ شفاهی «آزادگان، جانبازان و ایثارگران» رابا محوریت و تکیه بر تاریخ شفاهی آزادگان در دستور کار خود قرار داد.
در انجام پروژه تاریخ شفاهی آزادگان، جانبازان و ایثارگران دوران دفاع مقدس، از خرداد ۱۳۸۲ تا اسفند ۱۳۸۳ به مدت ۱۸ ماه با ۱۵۹نفر ۸۲۰جلسه درمجموع به مدت ۲۱۰ ساعت مصاحبه حضوری انجام شد.

به جمع‌آوری تاریخ شفاهی در خصوص بازسازی هویزه توسط آستان قدس رضوی اشاره کردید؛ آستان در این زمنیه چه کرده است؟
یکی دیگر از مواردی که در پروژه تاریخ شفاهی دوران دفاع مقدس توسط آستان قدس رضوی به آن پرداخته شده توجه به بازسازی مناطق جنگی است. امام خمینی(ره) رهبر کبیر انقلاب اسلامی همواره به بازسازی مناطق جنگ‌زده تأکید داشتند. ایشان در سخنانی به این موضوع اشاره کرده و فرمودند: «و من امیدوارم که به‌زودی ان‌شاءالله این جنگ تمام بشود و این خرابی‌هایی که به دست کفار بر ما وارد شده است، به زودی جبران بشود و خانه‌ها بهتر از اول ساخته بشود»؛ در پی این سخنان، بازسازی شهر هویزه توسط آستان قدس رضوی از سال ۱۳۶۱ آغاز و پس از سه سال در سال ۱۳۶۴ پایان یافت.
طرح تاریخ شفاهی «بازسازی هویزه» نیز نگاهی جدید به مقوله تاریخ شفاهی جنگ است، چرا که بحث بازسازی تاکنون در حاشیه بوده و کمتر به این موضوع پرداخته شده است. برای آستان قدس رضوی که پیشگام در امر بازسازی مناطق جنگ‌زده بوده ضبط و ثبت این خاطرات مهم، بخشی از تاریخ جنگ تحمیلی محسوب می‌شود. بنابراین با ثبت خاطرات بازسازی هویزه از زبان دست‌اندرکاران در این پروژه، به‌خصوص به مشکلات بازسازی در سال۱۳۶۱ پرداخته شده است. در کنار مصاحبه‌های انجام شده در این زمینه نیز بخش عظیمی از اسناد و عکس‌های هویزه می‌تواند سند گویایی از خدمات آستان قدس رضوی در منطقه هویزه باشد. در این پروژه با ۷۷نفر در ۸۱جلسه درمجموع ۹۰ ساعت مصاحبه انجام شده است.

چرا در انجام پروژه تاریخ شفاهی دوران دفاع مقدس به سراغ لشکر۷۷ خراسان رفتید؟
سرزمین پهناور خراسان از دیرباز همواره در معرض تهاجم اقوام و گروه‌های متعدد از خاورزمین قرار داشته و بنابراین لشکر نظامی مستقر در خراسان نیز از مهم‌ترین شاکله‌های نظامی شرق کشور بوده است. نخستین مرتبه در زمان ناصرالدین شاه قاجار بود که قزاقخانه مشهد در سال ۱۲۷۰خورشیدی شکل گرفت. بعدها در سال ۱۳۰۰خورشیدی به دستور رضاشاه این لشکر در قالب ارتش نوین با عنوان لشکرششم منطقه شرق کشور به فرماندهی سرتیپ حسین آقاخان خزاعی در خراسان ایجاد شد. این لشکر در شکل‌گیری بسیاری از وقایع تاریخی معاصر خراسان و حتی کشور ازجمله «واقعه مسجدگوهرشاد» ، «اشغال خراسان در شهریور۱۳۲۰»، «وقایع خرداد ۱۳۴۲» ، «حضور در عملیات‌های برون مرزی از سوی سازمان ملل متحد»، «حوادث انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷» و... نقش مستقیم و غیرمستقیم داشته و به قول یک روایت قدیمی، فرماندهی لشکر خراسان مثلث قدرت را در کنار استاندار خراسان و نائب‌التولیه آستان قدس رضوی برعهده داشته است. نقش مؤثر این لشکر در وقایع پس از انقلاب، با حضور در مناطق آشوب‌زده گنبدکاووس، کردستان و سپس دوران هشت سال دفاع مقدس و مقابله با عراق نیز تداوم پیدا کرد.
این تاریخچه و نیازی که از دیرباز به مرور درزمینه اقدامات و خدمات این لشکر در تحقیقات و پژوهش‌های تاریخی احساس می‌شد و به‌ویژه کمبود اطلاعاتی که در این خصوص در بخش تاریخ شفاهی از این یگان نظامی منطقه شرق کشور وجود داشت، انگیزه اصلی در انتخاب طرحی مناسب برای انجام پروژه تاریخ شفاهی از لشکر۷۷ خراسان بود.
تفکر انجام پروژه «تاریخ شفاهی لشکر خراسان» از اوایل خرداد ۱۳۹۲ همزمان با سالگرد سوم خرداد و در روز آزادسازی خرمشهر در محل دفتر معارف جنگ (باشگاه افسران سابق) واقع در مشهد مقدس، خیابان امام خمینی(ره)، مهمانسرای حضرت جوادالائمه(ع) لشکر ۷۷ پیروز ثامن‌الائمه(ع) شکل گرفت که یکی از محورهای اصلی این مصاحبه‌ها نقش لشکر۷۷ خراسان و سایر یگان‌های نظامی در دوران دفاع مقدس بود. بیشتر این جلسه‌های مصاحبه نیز در همین مکان برگزار شد. دو تا سه روز از ایام هفته، بازنشستگان و پیشکسوتان لشکر۷۷ خراسان، در این مکان خاطرات خود را از جنگ ایران و عراق با ما در میان می‌گذاشتند. همرزمان بازنشسته از هر جای شهر و استان و گاهی از دیگر شهرهای کشور که برای زیارت به مشهد مقدس آمده بودند، دور هم جمع می‌شدند و به مرور خاطرات جنگ می‌پرداختند و بقیه وقت خود را صرف حضور در جمع دوستانه می‌کردند. جمعی که باب خاطرات و خطرات خود را با ما نیز باز کردند. خاطراتی که هیچ‌گاه یا شنیده و یا از زاویه دید یک فرد نظامی و ارتشی حاضر در میدان جنگ تا به حال نگریسته نشده بود.
بررسی مواردی همچون جنگ نظامی، شرح عملیات‌های ثامن‌الائمه(ع) (شکست حصر آبادان)، فتح‌المبین و...، نقاط قوت و ضعف عملکردها و طرح‌ها، نحوه تعامل لشکرهای ارتش با سپاه پاسداران و بسیج، خاطرات تلخ و شیرین جنگ، تألیفات و تحقیقات آنان و... بخشی از موارد مطرح شده در جلسات مصاحبه‌های تاریخ شفاهی بود.
البته در آغاز انجام این پروژه، دایره اجرا و محدوده طرح شامل وقایع دوران رضاشاه و شهریور ۱۳۲۰، قیام افسران خراسان در سال ۱۳۲۳، دوران مصدق و رشد حزب توده و وقایع مهم دهه‌های ۳۰ و ۴۰ شمسی و جریان‌های نهضت انقلابی و نقش ارتش در آن‌ها و سپس جنگ و دوران دفاع مقدس می‌شد، اما سن و سال مصاحبه‌شوندگان که بیشتر آنان متولدان دهه‌های ۲۰و ۳۰ شمسی بودند و محل‌های خدمت آنان نیز متفاوت و خارج از مشهد و استان خراسان بود، سبب شد این گستردگی محدود به اواسط دهه ۴۰شمسی به بعد و به‌ویژه زمان جنگ و دوران دفاع مقدس شود.
همچنین باید یادآور شوم در انجام این پروژه در مجموع ۸۹۷ساعت مصاحبه در ۴۹۲ جلسه با ۸۹ نفر انجام شد و در این مدت نیز حدود هزارو۱۰۰ قطعه عکس و سند تاریخی به صورت اسکن از مصاحبه‌شوندگان دریافت و یک دوره از عملیات‌های ویژه لشکر۷۷ خراسان مستندسازی شده در مناطق عملیاتی جنوب از مجموعه تولیدات معارف جنگ برای تکمیل پروژه در اختیار تاریخ شفاهی آستان قدس رضوی قرار گرفت.

در سؤالات بیشتر روی چه محورهایی تمرکز شده بود؟
تنها چگونگی این رویدادها برایمان مهم نبود، چرایی آن و درک مفهوم این چرایی هم جای بحث داشت. نقطه آغاز هر واقعه، افراد درگیر در جریان‌های خاص، حوادث انقلاب اسلامی و نقشی که برای ارتشیان متصور شده بود، عکس‌العمل‌های خاص در دوران نظامی‌گری و برای وقایع مهم دوران پیش و پس از انقلاب اسلامی، شایعاتی که له یا علیه آنان مطرح بود، امکانات و رفاه و... پرسش‌های مطرح در این پروژه بودند که هر فردی به فراخور خود به آن‌ها پاسخ می‌داد. اگر چه در مورد وقایع انقلاب اسلامی یک نکته در صحبت‌های همه بود و آن اینکه ما به وظیفه‌مان عمل کردیم، همان‌طور که در جنگ و دوران دفاع مقدس هم به وظیفه‌مان عمل کردیم.
بیشتر مصاحبه‌شوندگان در زمان انقلاب اسلامی در نقاط دیگر کشور خدمت می‌کردند و از مشهدمقدس چندان اطلاع نداشتند و یا اگر بودند، خود را چون ناظری بر وقایع و از دور نشان می‌دادند، البته از جمع‌بندی خاطرات متراکم و حضورشان در بقیه نقاط کشور می‌توان به عملکرد کلی ارتش به طور نسبی دست یافت.
نقطه قوت را هم می‌توان در شرح عملیات‌های لشکر۷۷ خراسان در جنگ به‌ویژه سال ۱۳۶۰ و ۱۳۶۱ و مهم‌تر مستندسازی دقیق عملیات‌ها، سازمان و تشکیلات دانشکده افسری در دهه۴۰شمسی، نحوه حضور مستشاران نظامی در ارتش در این دهه، شناخت برخی چهره‌های شاخص ارتشی در دوران پهلوی، شرایط رفاهی و مادی نظامیان رده متوسط از گذشته تا حال به شمار آورد.
برای تکمیل این پروژه چند نفر از پایگاه پدافند هوایی مشهد هم به افراد مصاحبه‌شونده افزوده شدند. در مجموع ۱۸۰ساعت مصاحبه با ارتشیان صورت گرفت که حدود ۱۴۰ساعت آن به صورت تصویری و بقیه صوتی بود و در مکان‌های مختلف مثل دفتر معارف جنگ واقع در مهمانسرای جوادالائمه(ع) ارتش، منزل و دفتر محل کار این بزرگواران و... انجام شد. حدود ۱۰۰ساعت از مصاحبه‌ها نیز به صورت مستقیم به جنگ و عملیات نیروی زمینی ارتش در دوران دفاع مقدس با استناد به اسناد نظامی و تاریخی، نقشه‌ها و روزنامه‌های همان زمان توسط خود مصاحبه‌شوندگان پرداخته شده است. در این ۱۰ ماه زمان طی شده برای مصاحبه حدود هزار قطعه عکس و سند تاریخی به صورت اسکن از مصاحبه‌شوندگان هم دریافت شد.
همچنین طی چند جلسه تعاملی با اداره کل حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس خراسان رضوی و نمایندگان لشکر ۷۷ خراسان، مرکز پژوهش نیروی انتظامی خراسان رضوی و شهرداری مشهد، طرح تاریخ شفاهی خدام ایثارگر آستان قدس رضوی و نیروی انتظامی در دستورکار تاریخ شفاهی آستان قدس رضوی قرار گرفت که هم‌اکنون طرح تاریخ شفاهی نیروی انتظامی با معرفی ۸۰نفر از افراد این نیرو و با محوریت مباحث مربوط به دوران دفاع مقدس، مدت زمانی است که آغاز شده است.

خبرنگار: محمدحسین مروج